Öğrenilmiş Çaresizlik

[GooD aNd EvıL]

Öğrenilmiş çaresizlik kavramı psikolojide üzerinde en çok araştırma yapılan konulardan biridir. Bu kavrama zaman zaman organizasyonlarda da rastlanır.
Gelin güzel bir araştırma ile bu konuyu anlayalım.

Beş Maymun Örneği

Kafese bes maymun koyarlar. Ortaya da bir merdiven ve tepesine de
iple muzlari asarlar. Her bir maymun merdivenleri çikarak muzlara
ulasmak istediginde, disaridan üzerine soguk su sikarlar. Sadece
merdivenleri cikmaya calisan maymun degil, digerleri de bu soguk
sudan nasibini alir.
Bütün maymunlar bu denemeler sonunda sirilsiklam islanirlar. Bir süre
sonra muzlara hareketlenen maymun digerleri tarafindan engellenmeye
baslanir.
Daha sonra, maymunlardan biri disari alinip, yerine yeni bir maymun
(adi: "A" olsun) konulur. A'nin ilk yaptigi is muzlara ulasmak için
merdivene tirmanmak olur; fakat diger dört maymun buna izin vermez ve
yeni maymunu döverler...
Daha da sonra islanmis maymunlardan biri daha yeni bir maymunla ("B")
degistirilir...ve B merdivene ilk yaptigi atakta dayak yer. Bu ikinci
yeni maymunu (B) en siddetli ve istekli döven ilk yeni maymundur (A).
Islak maymunlardan üçüncüsü de degistirilir. En yeni gelen maymun (C)
da ilk ataginda cezalandirilir. Diger dört maymundan yeni gelen
ikisinin (A ve B) en yeni gelen maymunu (C) niye dövdükleri konusunda
hiç bir fikirleri yoktur.
Son olarak en bastaki islanan maymunlarin dördüncüsü ve besincisi de
yenileriyle (D ve E) degistirilir. Tepelerinde bir salkim muz asili
oldugu halde artik hiç biri merdivene yaklasmamaktadir.



Daha önceki deneyde başarısız olan maymun ise önceki tecrübelerinden olsa gerek kafesi açmak için hiç bir çaba sarfetmemiş. Kafesi açmak için hiç bir çaba sarfetmeyen maymunun tavrı “Öğrenilmiş çaresizlik” olarak nitelendirilmiş...

Öğrenilmiş çaresizlik basit bir deneye dayanıyor aslında. Deney genelde olduğu gibi maymunlar üzerinde yapılmış. Bir kafese kapatılan ve aç bırakılan bir maymunun önüne kapıyı açarak yiyeceğe ulaşabileceği elektronik düğmeler konulmuş. Açlıktan ölme aşamasına gelen maymunun uzun bir uğraştan sonra düğmeyi bulup, yiyeceğe kavuştuğu tespit edilmiş. İkinci maymun için yine aynı yöntem kullanılmış; ancak bu kez parmaklıkları açan düğme bilerek bozulmuş. Maymun uğraşıp düğmeyi bulmuş ancak kapıyı açamamış. Deneyin üçüncü aşamasında iki maymunla birlikte hiç deneyden geçmemiş bir maymun birlikte kafese kapatılmış. Daha önceki deneyi başarı ile geçmiş maymun kısa yoldan kafesi açarken, acemi maymun uzun uğraştan sonra başarılı olmuş. Daha önceki deneyde başarısız olan maymun ise önceki tecrübelerinden olsa gerek kafesi açmak için hiç bir çaba sarfetmemiş. Kafesi açmak için hiç bir çaba sarfetmeyen maymunun tavrı “Öğrenilmiş çaresizlik” olarak nitelendirilmiş.