Modeller

[jockeя]

Tajfel'in sosyal kimlik teorisine (1971, 1978) temel oluşturan deneysel çalışmalarında kullandığı deneysel desene gönderen asgari grup paradigması (minimal group paradigm) ya da modeli, deneysel ortamda, sosyal kategorizasyonun tek bağımsız değişken olduğu durumu ifade etmektedir. Bu deney deseninde, gruplar arası ayrımcılıkta etkili olabilecek tüm diğer değişkenlerin elendiği var sayılmakta ve salt 'biz' ve 'onlar' şeklinde (veya 'X'i sevenler' ve 'Y'yi sevenler') oluşan iki grubun varlığının, yani asgari düzeyde bir kategorilendirmenin ayrımcı tutum ve davranışlara yol açıp açamayacağı incelenmeye çalışılmıştır.

Tajfel'in araştırmasında asgari grup paradigması şu şekilde hayata geçirilmiştir: Denekler, yazı-tura atma yoluyla tamamen rastlantısal olarak iki gruba ayrılmıştır; iki grup arasında hiç bir çıkar çatışması veya rekabet söz konusu değildir; denekler tamamen anonim kalmışlardır; deneklerin arasında herhangi bir iletişim veya etkileşim yoktur, vb.

Asgari grup paradigması, bireylerin keyfi olarak iki gruba ayrılmasının, önyargı ve ayrımcılığın ortaya çıkmasıyla ilişkisi konusundaki araştırmaların kullandığı bir paradigma sayılabilir. Tajfel'den önce Rabbie ve Horwitz (1969), bireylerin keyfi olarak 'yeşil grup' ve 'mavi grup' şeklinde ikiye ayrılmasının, iç grup lehinde ve dış grup aleyhinde bazı değerlendirmelere yol açtığını Öne sürmüştür. Tajfel ve arkadaşları, söz konusu gruplandırmanın diğer planlardaki sonuçlarına da dikkati çekmiştir.

Tajfel sonrası yapılan araştırmalarda (Lorenzi-Cioldi ve Clemens, 2001), gerçek hayatta, gruplar arası çatışmaların çoğu kez statü ve güç bakımından birbirinden farklı gruplar arasında ortaya çıktığına dikkat çekilerek asgari grup paradigmasının boşlukta bıraktığı bazı hususlar giderilmeye çalışılmıştır. Örneğin laboratuvarda oluşturulan grupların statüsü, gücü ve sayısal büyüklüğü sistematik olarak manipüle edilmiştir (Sachdev ve Bourhis, 1991).

[jockeя]

Benlik Modelleri

Benlik modelleri, araştırmalar için oluşturulan benliğin işleyiş modelleridir. Bu modellerden biri, benliği şema olarak kavramlaştıran modeldir: Bu, 'şema olarak benlik' modelidir. Bu model, bellekte depolanan kavramları temsil modeli olarak tanımlanan şema kavramını (kavramların yapılanmış bir bütünü), benlik anlayışına taşımaktadır.

Benlik şemaları, benliğe ilişkin sosyal enformasyonların işlenişini yönlendiren ve düzenleyen ve geçmiş yaşantılardan kaynaklanan bilgi genellemeleridir (Markus, 1977); benlik şemalarında, spesifik bilişsel temsillerin yanı sıra, bazı kategorizasyonların sürekli tekrarından doğan genel bilişsel temsiller, bir tür filtre mekanizması meydana getirip pekiştirir ve böylece oluşan benlik şemaları, bireyi değişikliklere karşı koruyucu bir işlev görürler.

Benlik şeması, iliş-kin olduğu alanda yeni enformasyonların işlenmesini kolaylaştırır, bu alandan, kendi davranışını destekleyen örnekler bulur; bu alanda kendi gelecek davranışlarını öngörmeyi sağlar ve şemasına uymayan enformasyonlara karşı direnmeyi sağlarlar.

İkinci model, 'prototip olarak benlik' modelidir (Rogers, 1977; 1981); burada benlik, bir kişinin kendini betimlediğini düşündüğü özellikler bütünüdür. Prototip, bir kategoriyi en iyi temsil eden öğesidir, kategorinin diğer öğelerine en çok benzeyen öğedir.

Genelde bir kategorinin en sık olarak hatırlanan, aklımıza gelen öğeleri, en tipik olanlarıdır; kategorinin tipikliği, onun temsil ediciliğine ve bellekte ulaşılabildiğine bağlıdır. Benlik, kendi prototipinin özelliklerine sahiptir; hiyerarşik olarak düzenlenen benlik prototipi, kişinin kendini betimleyici çeşitli kişilik çizgileri, fiziksel nitelikler ve davranışsal verilerden oluşur; yeni bir enformasyonun, kişinin tanımına dahil olabilmesi için, prototipe uygun olması gerekir.

Üçüncüsü 'çağrışım ağı olarak benlik' modelidir (Hinton & Anderson, 1981). Burada enformasyonlar aralarında birbirine bağlantılı düğümler halinde düşünülür; bu düğümlerin birbiriyle bağlanmasından ağlar oluşur. Düğümlerden birinin uyarılması, onunla bellekte çağrışımlı enformasyonların hatırlanması ve tanınmasına yol açar. Bir kişiye kendini tanımlaması söylendiğinde, benliğe tekabül eden düğümle ilgili özelliklerini belirtir; benlik düğümüne en yakın, en merkezi özellikler, aynı zamanda en kolay uyanan özelliklerdir.

Bu bağlamda Kihlstrom ve ark. (1988), bellekte depolanmış iki tip benlik bilgisi ayırdederler: Bireyin kendisi . ve davranışları hakkındaki görüşüne ilişkin semantik bilgiler ile kişinin otobiyografık belleğinden gelen enformasyonlara tekabül eden episodik bilgiler.

Benliği tek bir bilişsel yapıda görmek doğru görünmemektedir, zira bireyler durumlara göre değişkenlikler göstermektedir. Örneğin bir bireyin benlik tanımında, merkezi özellikler sistematik olarak belirtilse de, periferik özellikler koşullara, durumlara göre anılmaktadır (Kaynak: Bouchel ve ark. 1996; Kihlstrom, 1992, Piolat ve ark. içinde).

[jockeя]

Blake Liderlik Modeli


Blake ve Mouton'un (1964, 1978) Yönetsel Izgara Yaklaşımı da denen (Managerial Grid Theory) liderlik modelleri, liderlikte hem işe yönelik olma, hem de kişiye yönelik olma boyutlarına Önem veren bir liderlik yaklaşımıdır.

Bu modelde söz konusu iki boyut, dokuz basamak ya da dereceye ayrılmış ve birbirine dik iki eksen üstünde gösterilmiştir. Azdan çoğa giden düzende, dikey çizgi insan öğesine ilgiyi, yatay çizgi İse üretime ilgiyi ifade etmektedir. Boyutların farklı basamaklarının birbiriyle kesişmesi, farklı liderlik tiplerini ortaya çıkarmaktadır.

Ancak yazarlar, sadece eksenlerin uçları ve ortalarının kesişmesinden doğan kombinezonları dikkate alarak beş ana liderlik tipi ayırdetmişlerdir. Bunlar 1-1, 1-9, 5-5, 9-1, 9-9 kombinezonlarına tekabül eden 'anemik tip yönetim', 'sosyal kulüp tipi yönetim', 'ara tip yönetim', 'iş merkezli yönetim' ve 'ekip çalışmasıyla yönetim' tipleridir.

Örnek olarak 'iş merkezli yönetim' tipini (9-1) ele alırsak, bu yönetim tipinde lider, astlarını ilgisiz, tembel, apatik görmekte ve salt üretim aracı saymaktadır. Dolayısıyla her şeyi kendisi planlamakta, kararlaştırmakta, katı bir disiplin uygulamakta ve tüm sonuçları denetlemektedir. Karşıt tipteki (1-9) lider ise, üretim ve randımanla ilgilenmeyip çalışanların hoşuna gitmeye, grup içi ilişkilerde ahengi sağlamaya ve korumaya çalışmaktadır. Blake ve Mouton'un ideal tipi, hem katılım, hem de randımana önem veren 'ekip çalışmasıyla yönetim tipi'dir (9-9 kombinezonu).

[jockeя]

Bürokratik Düşünce Modeli


Billig (1989) tarafından ortaya atılan bu kavram, kategorizasyonu, bireylerin dış dünyanın karma-şıklığıyla başa çıkmak için izledikleri zorunlu bir yol olarak kavramsallaştıran sosyal psikologların çizdiği insan portresine işaret etmektedir.

Kategorizasyonda, çeşitli kişi, olay veya nesneler, özgül yanları dikkate alınmaksızın kategoriler halinde toplanmakta ve böylece orijinal olan şeyler tanıdık hale getirilerek güven verici aşina kategorilere kapatılmakta ve bir bakıma evcilleştirilmektedir.

Billig'e göre buradaki (kategorilendiren) insanın imgesi, bir bürokrat imgesidir. Bürokratik sistemde her talep, yazıyla doldurulan bir form şeklinde bir basamaktan (büro, düzey) diğerine iletilir ve kayıt/sicil bölümünde biriktirilir. Bu metaforda düşünme, enformasyonun düzenli dosyalar içinde tasnifi şeklinde ele alınır. Bilişsel psikolojinin kategorilendiren kişi imgesi, Weber'in bürokrat imgesine tekabül etmektedir.

[jockeя]

Davranışsal Doğrulama Modeli


Kendini gerçekleştiren kehanet olguları, genellikle algılayan ile hedeften oluşan iki taraf arasında bir etkileşime dayanırlar. Ancak bu olgu, bazen, iki taraf arası etkileşim olmadan da gerçekleşebilmektedir.

Örneğin astrolojiye inanan ve o günün 'uğurlu' bir gün olacağına inanan biri, piyango bileti alabilir, loto oynayabilir ve böylece, 'oynamadığı' günlere kıyasla kazanma şansını artırır. Eğer kazanırsa, astrolojinin olayları öngörmeyi sağladığı yönündeki inancı doğrulanmış olur.

Buradaki, algılayanın beklentilerinin hedef kişi olmaksızın davranışsal olarak doğrulanması olgusuna (behavioral confirmation), kendini gerçekleştiren kehanet olgusundan farklılaştırmak için, 'davranışsal doğrulama paradigması' denmektedir (Snyder, 1984 ; Darley & Fazio, 1980, vb.).

[jockeя]

Fiedler Liderlik Modeli

Fiedler (1961) tarafından geliştirilen bu model, liderin kişilik özelliklerini öne çıkaran etkileşimsel bir liderlik anlayışıdır. Model, liderin diğerlerini algılayış tarzını esas almaktadır.

Fiedler'in araştırmalarına göre, çeşitli liderler, birlikte çalışmaktan hoşlandıkları ve hoşlanmadıkları kişileri tanımlama bakımından birbirinden farklılaşmaktadır. Bu iki grubu kişilik özellikleri bakımından birbirine az çok benzer olarak algılayan liderler, 'zıtları benzer algılama' (ZAB) düzeyleri yüksek liderlerdir; bunlar, çalışmaktan hoşlanmadıkları kişileri de olumlu bir şekilde tanımlayabilir ve kişi olarak beğenebilirler, dolayısıyla lider olarak herkesi memnun etmeye eğilimlidirler.

ZAB düzeyi düşük olanlar ise, birlikte çalışmak istemediği, iyi çalışmayan grup üyelerini, kişi olarak da beğenmez, olumsuz özelliklerle tanımlar. Herkese aynı muamelede bulunmaz. Bu iki lider tipinden ilki kişi eğilimli, ikincisi iş eğilimli lider tipidir.

Fiedler'e göre bu lider tipleri, lider-üye ilişkileri, işin yapısı ve özellikleri, liderin statüsü gibi üç koşula bağlı olarak etkili veya etkisiz olabilmektedirler. Liderin astlarıyla ilişkileri uyumluysa, işin yapısı belirginse, lider güçlü bir konumdaysa, grupta liderlik için ortam uygundur. Liderlik tipi ile ortamın uygunluğu arasında karmaşık bir ilişki vardır. Ortamın en çok ve en az uygun olduğu uç durumlarda işe yönelik lider, ara durumlarda ise kişiye yönelik lider daha başarılı olmaktadır.

[jockeя]

Hersey Liderlik Modeli


Hersey ve Blanchard Modeli (1977), liderliği 'iş davranışları' ve 'ilişki davranışları' adını verdikleri iki boyutta ele alan durumsal bir liderlik yaklaşımıdır.

Hersey ve Blanchard, pratikte liderlik tiplerinin ne ölçüde etkili olduklarını ayırdetmek üzere, 'olgunluk düzeyi' dedikleri çok boyutlu bir değişken öne sürmektedirler. Olgunluk düzeyi, astların 'yüksek, fakat gerçekleştirilebilir hedefler seçme kapasitesi, sorumluluklar üstlenme isteği ve kapasitesi, eğitim ve deneyim düzeyi' olarak tanımlanmaktadır.

Bu modele göre, lider, astların durumuna göre iş veya ilişki boyutuna önem veren bir yönetim stili benimsemelidir. Olgunluk düzeyi düşük kişi veya grup karşısında, iş boyutuna önem vermeyi ifade eden 'yönetim stili'ni benimsemesi önerilen lider, daha sonra iş davranışlarını azaltıp ilişki davranışlarını artırarak 'ikna stili'ne geçmeli; astların olgunluk düzeyi ortalamanın üstüne çıkmaya başladığında iki boyuta da önem veren 'katılım stili'ne ve nihayet olgunluk düzeyi en üst düzeye ulaştığında 'delegasyon stili'ne geçmelidir.

[jockeя]

Jones ve Davis Atıf Modeli

Jones ve Davis (1965), Heider'in perspektifinde, 'uyuşan çıkarımlar teorisi' de (theory of correspondent inference) denilen ilk atıf modelini ortaya koymuşlardır. Jones ve Nisbet'e göre temel sorun, bir bireyin diğerinin kişilik özelliklerine atıf yapmak üzere, görünen davranışlarından hareketle, onun niyetlerini nasıl kestirdiğinin ortaya konmasıdır.

Zira gözlemci durumundaki bireyler, aktörün davranışlarının özel bir kişilik çizgisinden ya da kişisel bir yatkınlıktan ileri geldiğini düşünmektedirler: Örneğin bir kişinin saldırgan davranışı, onun saldırgan olmasından ileri gelmektedir. Bu sorun, davranışlar ile -bunları açıklayıcı- kişilik çizgileri (karakter özellikleri, niyetler, kişisel dispozisyonlar/yatkınlıklar) arasında bir bağ kurma, yani iki öğeyi tekabül ettirme sorunudur.

Bu durumda, tekabüliyetin ya da uyuşmanın nasıl kurulduğuna, niyetin atfedilme koşullarına bakmak gerekir. Jones ve Nisbet'e göre bunun koşullarından biri, gözlemcinin inancına göre, 'aktörün kendi davranışının sonuçlarının bilincinde olması', bir diğeri, 'aktörün, bu davranışı yapma kapasitesine sahip olması'dır.

Nihayet yine gözlemciye göre aktörün belirli bir tercih özgürlüğünün olması, yani söz konusu bir davranışı, seçenek davranışlar varken yapması gerekir, zira ancak bu durumda aktörün bir davranışı, çevresel gereklerin zoruyla veya mecburen değil, isteyerek yaptığından emin olmak mümkündür. Bu koşullar yerine gelmemişse, gözlemci açısından aktörün davranışı, kişisel bir yatkınlığa veya kişilik çizgisine atfedilemez.

Bu noktada Jones ve Davis, yeni bir soruna dikkat çekerler. Bir davranışın birbirinden farklı pek çok sonucu olabilir veya farklı davranışlar aynı sonuca yol açabilir. Bu durumda aktör, kişisel bir özelliğe yönelik atıflarından nasıl emin olabilir? Bunun için iki davranışın ortak olmayan sonucuna (veya sonuçlarına) bakabilir, özgül bir kişilik çizgisine tekabül eden sonuç, ortak olmayan sonuçtur. Aksine ortak sonuçlar, bu davranışlardan birinin veya diğerinin niçin tercih edildiğini açıklamaya yaramazlar.

Bu koşullar yerine geldiğinde atıf süreci şu şekilde oluşur: İlk olarak gözlemci, davranışın sonuçlarını belirler; ikinci olarak bu sonuçlan, seçenek davranışın sonuçlarıyla karşılaştırır ve böylece (varsa) ortak olan ve özgül olan sonuçları saptar; üçüncü olarak gözlemci, yapılan davranış ile yapılmayan davranışın özgül sonuçlarından hareketle söz konusu davranış (yapılan davranış) ile bir niyet veya kişilik çizgisi arasındaki uyuşmayı belirler.

Bunlara ek olarak Jones ve Davis, gözlemcinin, aynı durumda başka kişilerin ne yapacağı konusundaki görüşünün önemli olduğunu ve sosyal arzulanırlığı yüksek olan sonuçlara daha duyarlı olduğunu öne sürerler. Onlara göre, aktör tarafından tercih edilen bir davranışın herkes tarafından arzulanır olması, aktörün tekil özellikleri konusunda bilgilendirici değildir. Aksine eğer tercih edilen davranış, seçenek davranışlardan daha az arzulanır olduğunda, aktör hakkında daha çok bilgi verirler.

Özetle bir kişinin davranışı, şu koşullarda onun niyetini ve dolayısıyla kişisel eğilimlerini ya da kişilik çizgilerini yansıtan bir davranış olarak algılanmaktadır: Bu davranışın özgül sonuçlarının sayısı az olduğunda ve sonuçlarının sosyal arzulanırlığı düşük olduğunda.

[jockeя]

Jones ve McGillis Atıf Modeli


Bu model, Jones ve Davis ile Kelley'in atıf modellerinin sentezi niteliğindedir. Jones ve McGillis (1976), Jones ve Davis'in atıf modelinde öngörüldüğü şekilde, aktöre bir niyet ve ardından bir dispozisyon yüklerken gözlemcinin dikkat ettiği hususları (eylemin özgül sonuçları, aktörün kapasitesi ve davranışına ilişkin bilgisi) kabul etmekle birlikte, bunlara ek olarak aktörün davranışı konusunda gözlemcinin beklentilerini de işe katmaktadırlar.

Bu beklentiler aktörün aidiyet kategorisine ilişkin beklentiler ve şahsına ilişkin beklentilerdir. Bunların ilki, stereotipik beklentiler ile normatif beklentileri kapsar; belirli bir kültürel alana mensup kişiler, bu alanın bir alt grubunun üyeleri konusunda oldukça benzer beklentilere sahiptir ve bu kategorisel beklentiler, Kelley'in konsensüs kriterine tekabül ederler.

İkinciler ise kişinin çeşitli durumlardaki tepkilerine dayanarak oluşturduğumuz beklentilerdir ve bunlar da Kelley'in zamanda değişmezlik ve etkileşim koşullarındaki değişmezlik kriterleriyle benzerlik göstermektedir.

[jockeя]

Matematiksel İzlenim Modeli


Matematiksel izlenim modeli, bir diğer adıyla 'toplama alma modeli', izlenimlerin oluşumu konusunda Asch (1946) tarafından ortaya atılmış ve Anderson (1974) tarafından geliştirilmiş bir modeldir. Bu modelde bir kişi hakkındaki genel izlenimimiz, o kişinin özelliklerinin matematiksel fonksiyonudur. Anderson'a göre, bu izlenim, kişinin tartılı, yani ağırlık katsayısı bağlanmış özelliklerinin değer ortalamasının (weighted averaging) fonksiyonudur. Burada ağırlık katsayısı her bir özelliğin birey tarafından algılanan önemidir. Leyens'in verdiği iki örnekle somutlaştıralım:

Bir firma yöneticisi, Arzu ve Gülin adlarında iki adaydan birini sekreter olarak seçecektir. Arzu, iyi sekreterdir (değer; 10/10), Gülin ise iyi değildir (değer; 5/10), ama güzel bir fiziğe sahiptir (değer; 10/10) Modele göre yönetici Arzu'yu seçmelidir, çünkü; 10/1=10 >(10+5)/2=7.5

Ancak bu örnekte, her bir özelliğin (iyi sekreter olmak ve güzellik) ağırlığı eşittir. Bir başka örnek alalım. Seda oldukça iyi sekreter (değer; 8/10), fakat az çekici (değer; 4/10) iken Göknur 'daha az iyi' sekreter (değer; 5/10), fakat çekici (değer; 7/10) olsun. Yöneticinin tercihi zor görünüyor. Çünkü (8+4)/2=(5+7)/2=6. Burada nihai karar, yöneticinin iki özellikten her birine atfettiği öneme bağlı olacaktır. Eğer sekreter olmaya daha çok (k=3/4) fiziksel görünüme az önem (k=l/4) verirse Seda'yı seçecektir, çünkü (8/10 x 3/4 + 4/10 x 1/4}=1) > (5/10 x 3/4 + 7/10 x 7/4)=5.5). Ama fiziksel görünüme önem verirse, sonuç değişecektir. Anderson liste başında sunulan özelliklerin daha ağırlıklı olduğu görüşündedir.