Yapay Zeka ve Robotların İnsan Kaynakları

[ÇaKıR-]

1997 yılında Electrolux şirketi tüm öteki modellerden ayrı bir özelliği olan yeni elektrik süpürgesinin tanıtımını Londra'da yaptı. Electrolux'un yeni süpürgesi kablosuzdu ve ayrıca bir kullanıcı olmaksızın kendi kendine temizlik yapabiliyordu. Bir temizlik robotu olarak da nitelendirilebilecek olan süpürge önce odanın kenarlarını süpürüyor, sonra zik-zaklar çizerek iç kısımları temizliyor ve hatta yatakların altına bile giriyordu. Şirket yetkilileri, robotun oda alanının %90'ını temizleyebildiğini ileri sürüyor. Yarasanınkine benzer bir radar sistemi ile çalışan robotun algılayıcıları çok duyarlı. Örneğin robot bu algılayıcılar sayesinde odanın ortasına konmuş su dolu bir bardağa çarpmıyor, çevresinden dolanıyor. Electrolux yetkilileri, henüz Ar-Ge çalışmaları bitmediğinden yeni ürünlerini piyasaya sürmediler.

Robot araçlar konusunda dünyanın önde gelen akademisyenleri arasında yapılan bir anket sonucunda, temizlik robotlarının en iyimser tahminle 1998'den önce geliştirilemeyeceği yönündeydi.

Anketin diğer sonuçlarına göre ise, şöförsüz taksiler 2019 yılında, kendi benzerini üretebilen robotlar da 2044 yılında günlük hayatımızda yerlerini alacaklar. İnsan biçiminde robotlar ise en erken 2047 yılında üretilebilecek.
Başka bir deyişle, insanlar robot çalışmalarına başlamalarından yaklaşık 100 yıl sonra kendi benzerleri olan makineler üretebilmiş olacaklar.

1960'lı yıllarda teknolojide büyük gelişmeler yaşandı ve insanlar tehlikeli ve zahmetli işlerden kurturabilmek için ilk robotları üretmeye başladılar. Üretilen robotlar Isaac Asimov'un romanlarındaki insan biçimindeki düşünebilen ve öğrenebilen robotlardan çok öte bir robot kolu ya da el yerine takılmış aletlerden oluşmaktaydı. Ancak teknoloji ile birlikte robotların da yetenekleri doğru orantıda artmaya başladı. Karmaşık bilgisayar denetimlerinin altında robotların, bazı işlerde insanlardan daha başarılı oldukları farkedildi. Örneğin robotlar asla hastalanmıyorlardı. Dinlenme ihtiyacı hissetmiyorlar ve yaptıkları işlerin tekdüzeliği motivasyonlarını ya da performanslarını etkilemiyordu. Bu nedenle üretilen robotların %90'ı fabrikalarda kullanılmaya başlandı. Zamanla kullanım alanları laboratuvarlar, enerji santralleri ve hastaneler gibi hassas ölçümlerin önem taşıdığı yerlere kaydı. Günümüzde artık robot araçlar olmaksızın uzay araştırmaları yapmak olanaksız. Zaten robot araçlara yönelik en önemli Ar-Ge projelerini de NASA yürütmekte.

Robot kullanımının en yaygın olduğu ülke, en alt kademeden en üst kademeye, her çalışana değer veren Toplam Kalite anlayışının geliştiği ülke olan Japonya. Japonya'da şu an farklı sektörlerde 400.000'in üzerinde sanayi robotu kullanılmakta.

Aslında robotlar hayatlarımıza yeni yeni girmeye başlasalar da robot sözcüğü eski bir kavram. Robot, Samuel Butler, H.G. Wells, E.M. Forster ve Yevgeni Zamyatin gibi yazarlar sayesinde yüzyılımızın başlarında ortaya çıkmış bir sözcük. Robot sözcüğünü ilk kullanan Nobel Edebiyat Ödülü'ne aday gösterilmiş Çek oyun yazarı Karel Capek'ti (Çekce'de robot sözcüğü "angarya iş" anlamına gelir). Capek'in, 1920'de yazdığı R.U.R (Rossum's Universal Robots - Rossum'un Evrensel Robotları) adlı oyunun konusu robotlardır ve oyunda, teknolojiye dayalı bir uygarlık yaratan insanların, giderek insanlıktan uzaklaşması anlatılmaktadır.

Capek'ten sonra daha birçok yazar robotlar hakkında romanlar yazmıştır. Ancak robot sözcüğü denince ilk akla gelen isimlerden bir tanesi Rus asıllı Amerikalı bilim adamı ve yazar Isaac Asimov'dur. Asimov, robotlara yönelik ilk kısa öyküsü olan "Rubbie"yi 1940'da yazmıştır. Bu öyküde, insan biçiminde ve boyutlarında bir robot ile küçük bir kız çocuğu arasındaki yakın arkadaşlık işlenmektedir. Kitap ile birlikte bu tip insana benzeyen robotlara android ya da humanoid robot denmeye başlanmıştır. Edebiyattan sonra sinema da robotları keşfeder. Robotların ilk kez beyaz perdede göründüğü film olan "Metropolis"i ünlü Alman yönetmen Fritz Lang 1926 yılında çeker. Bu filmden sonra robotlar bilim kurgu filmlerinin en gözde motiflerinden birisi olur. Bugüne değin robotları konu eden Oz Büyücüsü, Uzay Yolu, Yıldız Savaşları, Blade Runner, Terminatör, Robocop, Yapay Zeka ve benzeri yüzlerce film çekilmiştir.

[ÇaKıR-]

Stanley Kubrick'in projesini hazırladığı ve Steven Spielberg'in yazıp yönettiği 2001 yılı yapımı "Artificial Intelligence" iki ünlü yönetmenin elinden çıkmış çağdaş bir pinokyo masalıdır. Filme esin kaynağı olan hikaye ilk kez Brian Aldis tarafından 1969 yılında yazılmış ve yıllar sonra Stanley Kubrick tarafından telif hakları satın alınmıştır. Yaklaşık 30 yıl sonra Kubrick'in anısına Spielberg tarafından sinemaya uyarlanan A.I. filmi sevmeye programlanmış ilk robot çocuk David hakkındadır. Prototip robot çocuk David deneme sürecinde, çocukları bir hastalık nedeniyle dondurulmuş Sibertonik işcisi ve karısı tarafından evlat edinilir. Yeni ailesi David'e büyük sevgi gösterse de, bir takım beklenmedik olaylar David'in hem insanlar hem de makinalar tarafından dışlanmasına neden olur. David de, tek koruyucusu ve aynı zamanda bir robot olan oyuncak ayısı Teddy ile gerçekte nereye ait olduğunu bulmak üzere bir yolculuğa çıkar. Film, sevgiye muhtaç bir makinayı, peri masalını andıran bir görsellikle geleceğin korkutucu dünyası içinde resmederken, insanlar ve robotlar arasındaki çizginin hem ürpertecek kadar geniş hem de şaşırtacak kadar ince olduğu bir ütopyayı irdeler. Filmdeki "orga" olarak adlandırılan doğal zekalı organik insanlar ile "meka" denilen yapay zeka örnekleri robotların çatışması bir asır önce Güney Amerika'da yaşanan Klu Klux Klan hareketlerini anımsatır.

[ÇaKıR-]

Gerçekte robotlar, insanların yaptıklarını otomatik olarak yapabilen makinalardır. Bu işleri, insanlar gibi yapmaları ya da insan görüntüsünde olmaları gerekli değildir. Zaten bugün üretilmekte olan robotlar insan görünümünden çok uzaktadır. Bugün Amerika ve Japonya başta olmak üzere az sayıda ülkede, robot geliştirme projeleri yürütülmektedir. Bu projelerin ortak amacı, insanlara yardımcı olması amacıyla, çok sayıda işlevin programlandığı insan biçimi ve boyutunda makinalar yapmak değildir. Amaç, algıladıklarında bir takım sonuçlara ulaşabilen, karar verebilen ve kendi kendine öğrenebilen insan benzeri bir robot tasarlayabilmektir. Böylesine karmaşık bir sistem geliştirebilmek için de mekanik, kontrol, bilgi kuramı, sinir ağları (neural networks) ve yapay zeka alanlarındaki uzmanların birlikte çalışmaları gerekmektedir.

[ÇaKıR-]

21. yüzyılın hayali, organik robot: Frankenstein İnsanoğlunun yüzyıllardır içinde zeki bir birey yaratma isteği bulunmaktadır. Bu nedenle belki de ilk robot mitosunu Mary Shelley'in "Frankenstein" ile başlatmak daha doğru olacaktır. Gerçi Frankenstein romanından önce de dünya üzerinde mekanik robotlar üretilmişti. 13. yüzyılda Artukoğlu sarayında Cezari adlı bir mühendisin yaptığı otomatlar insanlara ibrikle su, havlu ve tarak sunarlardı. 1738 yılında Avrupa'da Jacques de Vaucanson'un yaptığı mekanik ördek de bir başka örnektir. Doktor Frankenstein'in canavarı aslında tamamıyla kadavralardan oluşturulmuş organik bir varlıktı. Belki de bu bakımdan ilk kez Frankenstein, bilim kurgu yazarlarının zaman içinde tasarladıkları insan görünümde robot düşünü gerçekleştirmiş oluyordu. Bu nedenle bazı yorumcular tarafından Frankenstein "Modern Prometheus" olarak adlandırılır.

[ÇaKıR-]

Tokyo Üniversitesi robot çalışmalarının yürütüldüğü önemli üniversitelerden birisi. Bu üniversitede 1994 yılından beri bir robot projesi üzerine çalışılıyor. Projenin ilk aşamasının amacı, insanlar için zor ve tehlikeli olan işleri yapabilecek, uzaktan kumanda ile çalışacak bir robot üretmekti ve Centaur adlı robot bu proje sonunda üretildi. Şu an Saika isminde insan benzeri bir robot yapma çalışmaları halen devam ediyor. Projedeki kimi bilim adamları ise Saika'nın yapay derisi üzerinde çalışıyor. Robotlara yönelik bir başka proje de Londra'da yürütülüyor; Shadow (Gölge) Projesi. Proje ekibinin amacı, yalnızca kurumların değil aynen araba ya da bilgisayar gibi kişilerin de satın alabileceği çok amaçlı bir robot üretebilmek. Amerika' da MIT (Massachutes Institute of Technology) Yapay Zeka Laboratuvarı'ndaki araştırmacılar 1993 yılından beri Cog (İngilizce cognition sözcüğünden kavramak-bilmek anlamına gelen) adlı bir robot üzerinde çalışıyorlar. Cog, insan biçiminde tasarlanıyor. Bunun nedeni, insanların bu sayede robotla daha rahat, daha doğal bir iletişim kurabilmeleri. Cog, duyduklarıyla gördükleri arasında ilişki kurarak öğrenmesini sağlayan bir sinir ağları düzeneğine sahip. O da insanlar gibi deneyimlerden öğrenebiliyor. Ayrıca karşısındaki insanın mimiklerini algılayıp yorumlamaya yönelik bazı bilgisayar programları üzerinde de çalışılıyor.

[ÇaKıR-]

Sinema izleyicilerinin yapay zeka kavramı ile tanışmaları 1900'lü yıllara kadar uzanır. 1907 yılı yapımı "The Mechanical Statue and Ingenious Servant", 1909 yılı yapımı "The Rubber Man" ve 1910 yılı yapımı "Dr. Smith's Automation" filmleri ilk örneklerdir. Bu filmlerin ana temaları aşağı yukarı aynıydı: Kendilerini yaratanlara hizmet eden makinalar aniden kontrolden çıkıp tehlike saçmaya başlıyorlardı. Zamanla filmler yapay zekanın yokedicilik tarafının yanısıra daha büyük bir tehlikeyi konu etmeye başladılar: Yapaylarıyla birlikte yaşayan doğal zekalar, insani özelliklerini kaybedip robotlardan daha "yapay" hale gelmişlerdi. Bunun en çarpıcı örneği Stanley Kubrick'in filmi "2001: A Space Odyssey" de rastlanır. Filmdeki HAL-9000 isimli akıllı bilgisayar, artık robotlaşmış insanlardan daha insancıldır ve bilgisayar sistem dışı bırakıldığında korktuğunu ve acı çektiğini söyler.

1984 yılında Steve Barron tarafından yönetilen "Electric Dreams" filmi Edgar isimli zeki, düşünme yeteneğine sahip, bir masa üstü bilgisayarını konu eder. Edgar kullanıcısı ile sohbet edebilmekte, kullanıcısının günlük, angarya işlerini halletmekte, yan komşudan gelen viyolensel seslerine eşlik edip besteler yapabilmektedir. Ancak makina aynen bir insan gibi hissedebilme yeteneklerini geliştirdikçe kullanıcısının kız arkadaşına aşık olur ve artık hayatı kolaylaştıran bir bilgisayar olmaktan öte düşmanlık duyguları ile hareket eden tehlikeli bir makina haline gelir. Barron'un 80'lı yıllarda komedi tarzında işlediği bir konu bugün üzerine ciddi rakamlarda yatırımlar yapılan bir proje haline geldi.

[ÇaKıR-]

İnsanlar gibi görünen ve hatta insanlar gibi öğrenebilen robotlar üretmek yapay zeka konusunun çıkış noktasıdır. Yapay zeka, insanın düşünme yapısını anlamak ve bunun benzerini ortaya çıkaracak bilgisayar işlemlerini geliştirme sürecidir. Başka bir deyişle, programlanmış bir bilgisayarın düşünme girişimidir. Bu konudaki ilk çalışma McCulloch ve Pitts tarafından yapılmıştır. Bu model, yapay sinir hücrelerini kullanan hesaplama modeli, önermeler mantığı, fizyoloji ve Turing'in hesaplama kuramına dayanıyordu. 1950'li yıllarda Shannon ve Turing bilgisayarlar için satranç programları yazıyorlardı. İlk yapay sinir ağı temeli olan bilgisayar SNARC, 1951 yılında MIT'den Minsky ve Edmonds tarafından geliştirilince yapay zeka kavramındaki atılımlar hızlandı. Sonrasında Newell ve Simon "insan gibi düşünme" yaklaşımına göre üretilmiş ilk program olan "General Problem Solver"i oluşturdular. Bu dönemin en ünlü programlarından Weizenbaum tarafından geliştirilen Eliza programı ise, bir makinanın karşısındaki kişi ile sohbet edebilmesine imkan sağlıyordu.
Yapay zeka araştırmacılarının baştan beri ulaşmak istedikleri, insan gibi davranabilen sistemler üretmekti. Turing makinalar için zeki davranışı, bir sorgulayıcıyı kandıracak düzeyde bütün bilişsel görevlerde bir insan gibi başarı göstermek olarak tanımlamıştı. Başka bir deyişle Turing testi olarak da bilinen bir testte eğer sorgulayıcı, karşısındaki deneğin insan mı yoksa bilgisayar mı olduğunu anlayamazsa denek testi geçmiş sayılıyordu.
Yapay zeka gerçekten de bilgisayar bilimleri içinde en belirsiz olanlardan birisidir. Yapay zekanın belirlenmiş ve üzerinde herkesçe fikir birliğine varılmış tek bir tanımı yoktur. Ne olduğu, ne olmadığı ve hatta olup olmadığı bile tartışma konusudur. Mevcut tartışma platformları konuyu 4 farklı açıdan incelemektedirler; matematiksel, fiziksel, psikolojik ve felsefi.

[ÇaKıR-]

Tarihte üç büyük olay vardır: Bunlardan ilki, evrenin oluşumudur. İkincisi, yaşamın başlangıcıdır. Bu ikincisi ile aynı derecede önemli olan üçüncüsüyse, yapay zekanın ortaya çıkışıdır.
Edward Fredkin, M.I.T Bilgisayar Bilimi Laboratuvarı

[ÇaKıR-]

Matematiksel yaklaşım kaos kuramının yapay zeka konusundaki yerini tartışır. Fiziksel yaklaşım zihnin vücut fonksiyonları üzerindeki etkilerini tartışırken psikolojik yaklaşım bellek ve öğrenme mekanizmalarını inceler. Bilgisayarlar da insanlar gibi öğrenme ve belleklerinde bilgi tutabilme yeteneğine sahiptirler. Bu noktada ise yapay zekanın felsefi boyuttaki tartışmaları hız kazanır. Yapay zeka felsefesi en geniş anlamıyla yapay zekanın gerçekten mümkün olup olmadığını soruşturur. "Bilgisayarlar düşünebilir mi?" sorusu yapay zeka felsefesinin en temel sorunudur ve bugüne kadar da hala yanıtlanmamıştır. Yapay zeka felsefesini ilk ortaya çıkaran kişi İngiliz mantık ve matematikcisi Alan Turing' dir. 1950 yılında Turing "Mind" adlı felsefe dergisinde "Makinalar düşünebilir mi?" başlıklı makalesi ile zamanında epey yankı uyandıran felsefi bir tartışma yaratmıştır.

İnsan beyni sadece etten yapılmış bir bilgisayar mıdır? Eğer biz bir insanın tüm özelliklerini sadece bedensel işlevlere indirgeyebileceğimizi savunuyorsak, bu yaklaşım insan beyninin sadece etten yapılmış bir bilgisayar olduğunu kabul eder. Bu görüş aynı zamanda yapay zekanın henüz yeterince gelişmemiş bir insan prototipi olduğunu ileri sürer. Eğer insan sadece fiziksel süreçlere tabi olan bir bilgi işlem merkezi ise artık bu noktada özgür iradeden bahsedemeyiz. Belki de insan bilincinin en temel yetkinliklerinden birisi olan doğru ve yanlışı algılayıp karar verme sürecini ortadan kaldırırsak insan-robot mitosunun mümkünlüğünden bahsedebiliriz ki burada etik sorunlar ortaya çıkar. Robotların günlük hayatımıza girmesi ile gelecekte bizi son derece kusursuz, mekanik ama aynı zamanda ahlaki açıdan yozlaşmaya mahkum bir toplumun bekleyebileceği gerçeğini göz ardı etmemeliyiz.

Bu tartışmalar işin toplumsal boyutu ile ilgili. Gelişen teknolojinin ve otomasyonun bireylerin hayatlarını ne yönde etkileyeceği yapay zeka konusunun bir başka boyutu. Robotlar iş yaşamında insanların yerini almaya başladıklarında organizasyonlar açısından olumlu bir takım gelişmeler beklenmekte.

[ÇaKıR-]

Öncelikle yapılan işin kalitesi ve üretim hızı artacak, kaliteli ürünler ucuza alınabilecek, firmaların kar oranları yükselecek, iş kazaları denen kavram yok olacak ya da minumum düzeyde devam edecek, 24 saat boyunca üretim sağlanabilecek, hammadde atıklarının oranları düşecek, saat başı ücret oranları azalacak, tekdüze ve tehlike iş kavramları işletme yönetiminde tarihe karışacak, yorgunluk, dikkatsizlik, motivasyon düşüklüğü gibi organizasyonların insani yönleri işletmelerin temel sorunları haline gelmekten çıkacak.