Agnes Heller: Modern Etiğin İki Temel Direği

[jockeя]

Modern etikle, moderniteyi, bilhassa moderniteyi nitelendiren, modern dünyada yaşayan tekil bireylerin ve toplumların kendi ethoslarından bağımsız olarak paylaşmaları gereken etik türünü kastediyorum. Modern dünyada erkekler ve kadınlar hâlâ, farklı somut normları ve kuralları olan farklı topluluklar, kültürler, gelenekler içine doğmaktalar.

En azından başlangıçta bu normları ve kuralları geçerli kabul ediyor; daha sonraysa, bu ahlaki kültürlerin etkilerini isteyerek ya da istemeyerek kabul ediyorlar. Bir topluluğun ethos’u diğerlerinden daha katı ya da gevşek, daha evrensel ya da daha az evrensel olabilir, ama bu, bu konuşmanın konusu içine girmiyor.

Ben, kelimenin gerçek anlamıyla modern dünyanın, yani bütün toplulukların ve katı veya gevşek her türlü ethos’un toplamının, bu iki temel direği tanıması gerektiğini söylemek istiyorum – bu iki temel direğin, bunların hepsine birden zemin oluşturması koşuluyla.

Dünyaları binalarla karşılaştırırsak, denebilir ki, modern-öncesi dünyalarda evin tamamı toprağın üstünde güvenle durmaktaydı; sabit bir temele, zemine dayanıyordu; buna karşın, tek tük toplulukların hâlâ kendi temelleri olsa da, modern dünyanın temeli diye bir şey yok. İşte bu nedenle, modern dünyanın yeniden üretimini sağlamak ve onu kaostan ya da bütünüyle çökmekten kurtarmak için iki ortak temel direğe gereksinim var.



Aşağıda, bu iki temel direkten söz edeceğim. Normatif kuramdan uzak durmaya ve idealleştirmeye girmemeye çalışacağım ama önermem ampirik bir önerme de olmayacak. Yalnızca şu öneriyi savunmakla yetineceğim: Modern etiğin iki temel direği dünyanın en azından bir kısmında geçerli olarak tanınırsa, modernite yaşamaya devam edebilecek; aksi takdirde edemeyecek ve hal böyle olunca da dünyamızda savaş ve kaos durumu hüküm sürecek. Fakat bu iki temel direğin giderek artan sayıda kültür tarafından tanınacağına inandığım için, kötümser senaryonun gerçekleşeceğini düşünmüyorum.

Etiğin veya ahlakın iki temel direği olduğu önermesinde yeni bir şey yok. Aristoteles de bu iki temel direkten bahsetmiştir: İyi insan ve adil yasa. Bunlar modern etiğin de iki temel direğidir. Bununla birlikte, temel bir farklılık var. Modern-öncesi dünyada, Aristoteles’in dünyası da dahil olmak üzere, iyi insanlar ve adil yasa ya da politik düzen, örgensel olarak, temel toplumsal yapı ve temel inancın sağlam zemini üzerindeydi. Fakat bu durum modern dünyada bütünüyle değişti.

Çünkü modernite, mutlak bir inanca, hatta koşulsuz olarak tanınan bir toplumsal düzene değil, özgürlüğe dayanıyordu.

Fakat özgürlük, temellendirmeyen bir temeldir. Özgürlük temellendirmeyen bir esas olduğu için, modern dünyada bir temel boşluğu ortaya çıkar. Bununla birlikte, ortak bir mutlak esas olmadan yaşamak, tamamen temelsiz, kurumsuz yaşamak anlamına da gelmez. Bu anlama gelmiş olsaydı, daha şimdiden köktenci nihilizme sürüklenmiş olurduk. Ama durumun böyle olmadığını sanıyorum. Bir temellendirici, kurucu eylem olmadan, felsefe ya da herhangi bir kuram imkânsız hale gelir; ayrıca, politik ve toplumsal birliklerin de temellendirilmesi gerektirir. Anarşi, diğer tüm nedenler bir tarafa, şu nedenden dolayı tutarlı değildir bir kere: insanlar uzun süre anarşi durumunda yaşayamaz. Beklentilerin gerçekleşmesi, sözlerin tutulabilmesi için bir güvenlik, bir kesinlik, kararlılık, bir tür düzenlilik, tekrarlanma ve tekrarlanabilirlik gerekir.

Tıpkı felsefede olduğu gibi, mutlak bir temelden yoksun olan bir dünyada da bütün niteliklere sahip bir töz yoktur. Bundan dolayı kurumlar, değerler, erdemler, beğeni bilgisi türleri vb aynı temele oturmaz. Bilginin hakikati, bir dizenin güzelliği, bir yasanın adaleti, bir kişinin iyiliği artık aynı sabit inançta köklenmez. Tam tersi geçerlidir. Bunların hepsi kendi ilkeleri doğrultusunda temellenebilir. Max Weber’in modern dünyayı özünde çoktanrılı olarak tanımlamasının nedeni budur: her alanın kendi mabudu vardır. Şu anda modern etiğin yalnızca iki temel direğinden, iyi insan ve adil yasadan söz ettiğime göre, başka yazılarda ele aldığım, modernitede hakikat kavramının bütünlüğünün bozulması ve güzel kavramındaki değişimler sorununu, burada göz ardı etmem gerekiyor.

Ahlaki iyilik ve adil yasa aynı ağacın iki dalı değildir yalnızca. Onların da kendi ilkelerine, farklı ilkelere dayandıklarını ve birbirinden farklı temelleri olduğunu göstermeye çalışacağım. Fakat beklenileceği gibi, yapılarında ortak bir şeyin olması gerekir; ikisinin de özgürlük üzerinde, kendisi temellendirmeyen bir temel üzerinde kurulmuş olması gerekir. Bunun nasıl yapıldığının izini sürmek istiyorum. Apaçık olan şey peşinen söylenebilir: Bunlar ancak, birincil değer olarak aldıkları, “Özgürlüğe bağlılık”la, bir töz olmayan, daha çok tözden yoksunluk olan bir değere uyarak, –temellendirmeyen– özgürlük üzerine temellenebilirler. Karşıtlığı vurgulayalım: Bütün Hıristiyan dünyasının temeli olan Tanrı, her türlü hakikatin, adaletin, iyiliğin, güzelliğin kaynağı, mutlak Töz ve mutlak değerdir.
Önce ahlaki iyilik (namus) temelinden söz edeceğim, daha sonra da toplumsal ve politik adalet temelinden.